نفت، کمک، حریم هوایی؟ گزینه‌های کشورهای عربی در منازعه غزه

در اوایل دهه ۱۹۷۰ کشورهای عربی تصمیم گرفتند که علیه ایالات متحده امریکا و برخی کشورهای دیگر به شمول هالند و پرتگال به خاطر حمایت شان از اسرائیل تحریم نفتی وضع کنند که از آن معمولاً به عنوان نخستین بحران نفتی جهان یاد می‌شود.

سوریه و مصر در ماه اکتوبر ۱۹۷۳ به اسرائیل حمله کردند تا مناطقی را که اسرائیل در جریان جنگ عرب-اسرائیل در سال ۱۹۶۷ تصرف کرده بود، به شمول بلندی‌های جولان و شبه جزیره سینای، باز پس بگیرند. دیگر کشورهای عربی به شمول عربستان به عنوان تولیدکننده پیشتاز نفت از سوریه و مصر با تلاش‌هایی که در آن زمان «سلاح نفتی» عنوان می‌شد، حمایت کردند.

این تحریم نفتی تا سال ۱۹۷۴ ادامه یافت و عواقب بسیار جدی داشت. قیمت جهانی نفت ۳۰۰ درصد افزایش یافت و منجر به افزایش تورم، کاهش پترول و خشم عمومی در ایالات متحده امریکا شد. اما از جانب دیگر این تحریم دیپلمات‌های امریکایی را مجبور کرد که در منطقه مداخله کنند و اسرائیل و مصر را که در جنگ قرار داشتند روی میز مذاکره بیاورند.

بنابراین، برخی کشورها به شمول الجزایر و لبنان در نشستی که در ماه نوامبر در عربستان سعودی برگزار شد، این مساله را مطرح کردند که چرا حالا به اصطلاح «سلاح نفت» به کار گرفته نشود. این جلسه برای چگونگی واکنش نشان دادن به منازعه جاری در غزه برگزار شده بود.

این ایده فوراَ رد گردید. مقام‌های عربستان سعودی که می‌تواند بازیگر اصلی در چنین تحریمی باشد، این ایده را کاملاً رد کردند.

صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید!

خالد الگیندی، مسئول امور اسرائیل-فلسطینیان در موسسه تحقیقات شرق میانه در واشنگتن می‌گوید که وقتی مساله پاسخ به منازعه نوار غزه مطرح می‌شود، کشورهای عربی به نحوی با یک «معما» مواجه می‌شوند.

او به دویچه وله می‌گوید: «این کشورها تلاش می‌کنند میان چندین منافع متضاد توازن ایجاد کنند. از یک جانب آن‌ها می‌خواهند به مردم خود که هم از امریکا و هم از اسرائیل شدیداً ناراحت هستند، نشان بدهند که از فلسطینی‌ها حمایت می‌کنند. از سوی دیگر آن‌ها نمی‌خواهند کاری کنند که مناسبات شان را، خصوصاً با ایالات متحده امریکا، به مخاطره اندازد و خشونت را در منطقه بیشتر شعله‌ور سازد یا رژیم‌های خود را بی‌ثبات کنند.»

زیر فشار افکار عمومی

الگیندی می‌گوید از آنجایی که تحریم جهانی نفتی می‌تواند منجر به «مواجهه مستقیم با ایالات متحده امریکا و دیگر کشورهای غربی شود» بسیار غیرمحتمل است.

از سوی دیگر رهبران کشورهای عربی شدیداً زیر فشار افکار عمومی خود قرار دارند که باید کاری انجام دهند. آمار وزارت صحت تحت کنترول حماس نشان می‌دهد که تعداد کشته شدگان در نوار غزه به بیش از ۲۵ هزار تن رسیده است. ملل متحد نیز هشدار داده است که به دلیل محاصره نوار غزه توسط اسرائیل، مردم این منطقه با مرگ ناشی از گرسنگی و بیماری‌ها مواجه اند. رهبران برخی کشورهای عربی به شمول قطر و اردن از خطر جنگ منطقه‌ای و افزایش افراطیت در میان مردم خود هشدار داده اند.

جامعه عرب که یک سازمان همکاری منطقه‌ای در کشورهای عربی است، روز دوشنبه بعد از جلسه‌ای در قاهره با نشر اعلامیه‌ای گفت که کشورهای عربی «همه گام‌های قانونی‌، دیپلماتیک و اقتصادی را روی دست می‌گیرند تا از بیجاسازی مردم فلسطینی جلوگیری کنند» و کمیته‌ای برای مشخص کردن این گام‌ها تشکیل شده است.

کشورهای عربی چه کارهایی کرده می‌توانند؟

کشورهای عربی به لحاظ نظری می‌توانند اقدام‌های زیر را انجام بدهند:

• جلوگیری از ارسال اسلحه از پایگاه‌های امریکایی در منطقه به اسرائیل؛

• جلوگیری از استفاده از حریم هوایی توسط اسرائیل و ایالات متحده امریکا؛

•  تعلیق همه مناسبات دیپلماتیک، اقتصادی و اطلاعاتی با اسرائیل؛

•  اعمال فشار به بزرگ‌ترین تامین‌کنندگان نفت اسرائیل یعنی قزاقستان و آذربایجان؛

• توقف صادرات گاز قطر، به خصوص به اتحادیه اروپا؛

• ایجاد تسهیلات مرزی از سوی لبنان به کرانه باختری؛

• بازگشایی یکجانبه مرز رفح از سوی مصر برای کمک‌رسانی به نوار غزه؛

• مسدود کردن کشتی‌های اسرائیلی از سوی مصر در کانال سوئز؛

• بازگشت به مجمع عمومی ملل متحد برای رای‌دهی در مورد آتش‌بس؛

• حمایت از ادعای افریقای جنوبی علیه اسرائیل در دیوان بین‌المللی دادگستری؛

• وعده قطر به اخراج رهبران حماس؛

• تهدید به کنار گذاشتن دایمی عادی‌سازی مناسبات با اسرائیل؛

• و خروج از پیمان‌های موجوده صلح با اسرائیل.

الگیندی توضیح می‌دهد که برخی از این دیدگاه‌ها منطقی نیست: «کشوری مانند اردن که در ابراز خشم علیه اسرائیل و ایالات متحده امریکا در جمع پر سر و صدا ترین‌ها قرار دارد، کاری مانند تسهیل ارسال اسلحه به جنگجویان در کرانه غربی نخواهد کرد. چنین کاری غیرسازنده است، چونکه منجر به خشونت بیشتر و بی‌ثباتی اردن و فلسطینی‌ها می‌شود و همچنین مناسبات با اسرائیل و ایالات متحده امریکا را تیره می‌کند.»

اما این تحلیلگر می‌گوید که گام‌هایی وجود دارد که رهبران کشورهای عربی می‌توانند بردارند، مانند اخراج سفیران اسرائیل (هرچند بسیاری آن‌ها قبلاً به دلیل اعتراض‌های ضد اسرائیلی این کشورها را ترک کرده اند)، گام‌های بزرگ‌تر در ارسال کمک به نوار غزه بدون رعایت قواعد اسرائیل، جلوگیری از ارسال اسلحه امریکایی به اسرائیل از طریق پایگاه‌های امریکایی در کشورهای عربی و در نهایت پیوستن به افریقای جنوبی که ادعای «نسل‌کشی» را علیه اسرائیل در دیوان بین‌المللی دادگستری به پیش می‌برد.

الگیندی توضیح می‌دهد: «این واقعیت که هیچ کشور عربی به صورت رسمی [به این ادعا در دادگاه ملل متحد نپیوسته اند] قابل توجه است.» به گفته او، چنین اقدامی «مطمئناَ ایالات متحده را ناراحت می‌کند و مناسبات آن کشورها با اسرائیل را که قبلاً عادی‌سازی کرده اند، پیچیده می‌سازد. این اقدام حتی ممکن منجر به وضع تحریم‌ها از سوی ایالات متحده شود. اما چنین اقداماتی موقتی خواهند بود.»

کارشناسان: انتظار وحدت عربی را نداشته باشید

عادل عبدالغفار، رئیس برنامه امنیتی و سیاست خارجی شورای امور جهانی در شرق میانه که در دوحه مستقر است، می‌گوید که پاسخ واقعاً هماهنگ و محسوس کشورهای عربی به منازعه جاری در غزه بسیار غیرمحتمل است.

او توضیح می‌دهد: «هر کدام آن‌ها محاسبات سیاست خارجی خود را دارند، و حتی کشورهای حوزه خلیج فارس در بخشی از این مسایل باهم اختلاف دارند. این همیشه در سیاست خارجی هماهنگ شده کشورهای عربی یک ضعف بوده است.»

عبدالغفار می‌گوید که عرصه‌ای که برخی کشورهای عربی وحدت نشان داده اند، تلاش‌ها از طریق سازمان‌های چندین جانبه مانند مجمع عمومی ملل متحد و همچنین کار با قدرت‌های غیرغربی مانند چین و روسیه بوده است.

او خاطرنشان می‌کند که مصر و اردن به تنهایی می‌توانند کارهای بیشتری مانند پذیرش بیشتر بیماران یا پذیرش موقتی بیجاشدگان فلسطینی را انجام بدهند. اما برای هر کشوری که پیمان‌هایی با اسرائیل دارند، خارج شدن از این پیمان‌ها غیرمحتمل به نظر می‌رسد.

عبدالغفار ادامه می‌دهد: «این پیمان‌های صلح همچنین به همکاری‌های امنیتی و مشوق‌های اقتصادی ایالات متحده امریکا مرتبط است.»

مطالب ویدیویی را در صفحه یوتیوب ما ببینید!

برای فعلاَ تنها فشاری که رویش تاکید می‌شود تهدید به قطع روند عادی سازی مناسبات کشورهای عربی با اسرائیل است. اخیراَ یک طرح صلح زیر حمایت کشورهای عربی مطرح شده است که تقویت مناسبات اسرائیل و عربستان سعودی را به صورت صریح به پیشرفت‌ها در قسمت تشکیل یک دولت فلسطینی و به این ترتیب به حل نهایی این منازعه طولانی‌مدت مرتبط می‌سازد.

فیصل بن فرهان، وزیر خارجه عربستان سعودی روز یک شنبه به فرستنده امریکایی «سی‌ان‌ان» گفت که صلح واقعی در منطقه «از طریق پیشرفت قابل اعتماد و غیر قابل برگشت به سمت یک کشور فلسطینی» تامین می‌شود. او افزود: «ما، نه تنها عربستان سعودی، بلکه به عنوان کشورهای عربی، آماده ایم وارد مذاکره شویم.»

بن فرهان افزود که اگر اسرائیل به این مساله توافق نکند، این پیشکش دیگر در روی میز نخواهد بود.

بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل اخیراَ چند بار گفته است که ایده ایجاد یک دولت فلسطینی را رد می‌کند. دینا اسفندیاری، مشاور ارشد مرکز تحقیقاتی «گروه بین‌المللی بحران» به خبرگزاری بلومبرگ گفته است که کشورهای عربی می‌دانند که «بدون اعمال فشار قابل توجه از جانب آن‌ها، اسرائیل احتمالاً به چنین چیزی توافق نخواهد کرد.»

اما عبدالغفار می‌گوید که پاداش عادی‌سازی مناسبات با عربستان فعلاَ تنها گزینه دیگر است، عمدتاَ به این خاطر که نتانیاهو فعلاَ بیشتر متوجه نگرانی‌های داخلی و ماندن در قدرت است تا این که به مسائل بین‌المللی، متحدان خارجی و جبهه متحد عربی توجه کند.

او می‌افزاید که پیشنهاد عربستان سعودی به عادی‌سازی مناسبات «تقریباً بیانگر میزان هماهنگی میان کشورهای عربی است.»