"جدایی نادر از سیمین" برلیناله را فتح کرد

تحسین‌ کم‌سابقه منتقدان از فیلمی در نیمه راه جشنواره، بطرز بارزی در کنفرانس مطبوعاتی روز سه‌شنبه (۲۶ بهمن/۱۵ فوریه) نیز قابل مشاهده بود. این امر می‌تواند برای تنها فیلم ایرانی در بخش اصلی مسابقات تاثیرات مثبت و منفی در پی داشته باشد.

برخی بر این باورند که ستایش‌های فراوان از این فیلم در اغلب روزنامه‌های آلمانی می‌تواند، هیئت داوران را تحت فشار قرار دهد و آنان را به واکنشی معکوس وا دارد. اما از سوی دیگر برخی تاکید می‌کند که این استقبال وسیع می‌تواند سبب همراهی داوران با افکار عمومی و رسانه‌های تخصصی شود. به هر حال این فیلم شایسته دریافت خرسی طلایی و یا نقره‌ای است.

کنفرانس مطبوعاتی در روز سه‌شنبه (۲۶ بهمن/۱۵ فوریه) با حضور فرهادی و سه بازیگر زن (حاتمی، بیات و سارینا فرهادی) و بابک کریمی (در نقش بازپرس) برگزار شد. اما جای پیمان معادی و شهاب حسینی خالی بود.

فرهادی در کنفرانس مطبوعاتی یاد‌‌آور شد که پیش از سفر با جعفر پناهی تماسی تلفنی داشته و تاسف خود را از محرومیت وی برای شرکت در برلیناله ابراز داشته است. فرهادی به دوستی خود با پناهی اشاره کرد و ناخشنودی خود را از وضعیت موجود اعلام کرد.

داستان فیلم

"جدایی نادر از سیمین" که در جشنواره فیلم فجر در تهران نیز نامزد ۱۱ سیمرغ شده، درباره زوج جوانی از طبقه متوسط است که به همراه دختر ۱۱ ساله خود قصد ترک ایران را دارند. اما به‌رغم تدارک اولیه نادر (پیمان معادی) به خاطر پدر بیمارش (مبتلا به بیماری آلزایمر) مایل به ترک کشور نیست.

اصرارهای سیمین (لیلا حاتمی) نتیجه‌بخش نیست و کار به جر وبحث‌های زنا‌شویی و جدایی می‌کشد. اما به دلایل ناکافی دادگاه از صدور حکم طلاق در آغاز خودداری می‌کند. ترمه (سارینا فرهادی) بیش از همه از جدایی پدر و مادر رنج می‌برد، و تصمیم می‌گیرد که نزد پدر و پدربزرگ بیمارش بماند.

برای پرستاری از پدر و رسیدگی به کارهای خانه سرانجام زنی به نام راضیه (سارا بیات) به کار گمارده می‌شود. اما بر اثر کم‌توجه‌ای راضیه در رسیدگی به پدربزرگ، نادر او را با عصبانیت از خانه بیرون می‌اندازد و راضیه که باردار است، فرزند خود را از دست می‌دهد.

حجت (شهاب حسینی)، همسر راضیه که مردی عصبی‌مزاج و پرخاشجوست، وارد ماجرا می‌شود و خواهان احقاق حق است، سرانجام وی به پرداخت ۱۵ میلیون تومان برای خون فرزند سقط شده‌اش رضایت می‌دهد، اما راضیه به دلایل شرعی از قبول پول خودداری می‌کند، زیرا مطمئن نیست که درگیری با نادر سبب از دست رفتن فرزندش شده یا در اثر تصادفی که با یک ماشین در روز قبل داشته است.

اما چرا "جدایی نادر از سیمین" را باید جهشی در کار سینمایی فرهادی پس از فیلم موفق "درباره الی" دانست؟ بی‌آنکه کار خوب فرهادی در فیلم "درباره الی" را کم ارزش کنیم، باید اعتراف کرد که فرهادی با فیلم جدید خود در جنبه‌های مختلف رشدی کیفی را به نمایش گذاشته است.

هرچند که در مباحث تئوریک درباره اصطلاح "سینمای مولف" هنوز نظرات متفاوتی حاکم است، اما با این وجود "جدایی نادر از سیمین" نمونه‌ی ممتازی از سینما مولف ایران است. اصغر فرهادی نه تنها کارگردانی و تولید این فیلم بر عهده داشته، بلکه فیلم‌نامه نیز اثر وی به شمار می‌آید.

تاکید بر فیلم‌نامه از این بابت اهمیت دارد، که بر خلاف بسیاری از فیلم‌های ایرانی، داستان از استحکام درونی بی‌نظیری برخوردار است و دیالوگ‌ها با تعمق نوشته شده‌اند، زیرا قادر به انتقال پیچیدگی وضعیت‌ها و حالات شخصیت‌های داستان (فیلم) هستند.

موضوع بی‌پایان سنت و تجدد

روشنفکران و متفکران ایرانی و خارجی از دهه‌های پیش به تقابل دنیای سنتی و جهان مدرن در ایران اشاره کرده و وجوه مختلف آن را کمابیش مورد بررسی قرار داده‌اند. در فیلم فرهادی نیز این تقابل به صورت آشکار و به گونه‌ای نمادین دیده می‌شود.

گرچه نادر و سیمین خانواده غیرسنتی در ایران را به نمایش می‌گذارند، اما خانواده حجت و راضیه هنوز به ارزش‌های سنتی پایبند هستند. بویژه راضیه که با توجه اعتقادش در هر عملی به ارزش‌های دینی و سنتی خود باز می‌گردد و لنگر شخصیتی او در بستر سنت سخت فرو رفته است. حتا نادر نیز از پیوند عاطفی با سنت مبرا نیست. احترام به پدر و نگهداری از وی به لحاظ نشانه‌شناسی بیانگر نگاه نادر به گذشته است، در حالی‌که سیمین با اندیشیدن به سرنوشت ترمه (دخترش)، نگرش به آینده و بریدن از خانواده و جامعه سنتی ایران را نمایندگی می‌کند.

گرچه تمایز و جدال سنت با تجدد می‌تواند از اصالت کافی نظری برخوردار نباشد و باید محور آگاهی و ناآگاهی را در فرهنگ ایران برجسته‌تر کرد، اما به نظر می‌رسد که تقابل آگاهی و نا‌آگاهی نیز از فیلتر جدال سنت و مدرنیته در حال حاضر عبور می‌کند.

فرهادی خود نیز در کنفرانس مطبوعاتی اذعان داشت که نگاه به شخصیت‌های داستان از منظر دوران جدید صورت گرفته است، حتا بدون توجه به گفته‌های فرهادی، نمی‌توان جایگاه هنرمنوتیکی دیگری را برای فیلم در نظر گرفت. در لحظاتی که رگه‌های دفاع از سنت بیرون می‌زند، باز از دریچه جهان مدرن بدین سنت و ارزش‌های آن‌نگریسته می‌شود.

پایه‌‌های اخلاق فردی

فیلم جدید فرهای همچون فیلم "درباره الی" اسیر موضوع اخلاق است؛ با این تفاوت که ظرافت و پیچیدگی موضوع اخلاق در "جدایی نادر از سیمین" به اوج می‌رسد. بستر عمومی برای دروغ‌گویی، شخصیت‌های داستانی را نیز به دروغ برای حفظ منافع خود می‌کشاند. گرچه تلاش می‌شود که شرایط فردی هر شخصیتی داستانی تنها شاخص برای تصمیم‌گیری‌های وی جلوه داده شود، با وجود این و شاید برخلاف خواست فرهادی، دروغ خود را در ساختارهای خانواده و جامعه تولید و باز تولید می‌کند. این موضوع در این فیلم هم رد پای خود را نهاده است. پدر خانواده به خاطر قوانین موجود در مقابل بازپرس انکار می‌کند که از حاملگی راضیه خبر داشته، زیرا اعتراف به آن به معنای یک و نیم تا ۳ سال حبس است.

حجت خواهان شهادت دروغ زن خود است تا بتواند با وصول پول طلبکارانش را راضی نگاه دارد. ترمه با وجدانی اندوهگین به خاطر پدر به بازپرس دروغ می‌گوید. راضیه برای آنکه بتواند شغلش را نگاه دارد به شوهرش حقیقت را نمی‌گوید. این نمونه‌ها را می‌توان همچنان ادامه داد، اما فیلم بدرستی به ریشه‌های متفاوت هنجارهای اخلاقی انگشت می‌گذارد.

در حالی‌که راضیه با رفتار و تصمیمات خود، اخلاقی دینی را نمایندگی می‌کند، نادر نیز انسانی است که به خانواده و ارزش‌های اخلاقی پایبند است و در جایی به دخترش می‌‌گوید که به‌رغم پیامدهای ناگوار حقیقت‌گویی، حاضر به انجام آن است.

بی‌شک می‌توان به ریشه‌های اخلاقی شخصیت‌های فیلم ایراداتی گرفت، اما وظیفه ما در اینجا داوری درباره این مسايل نیست، بلکه بازتاب این ریشه‌ها و نمایش پیچیدگی اخلاق در جامعه‌ی ایران از اهمیت برخوردار است. فیلم ."جدایی نادر از سیمین" موفق شده که پیچیدگی اخلاق با منافع فردی و دین در جامعه کنونی ایران را برنمایاند.

این یکی دیگر از دلایلی است که استواری فیلم‌نامه و دیالوگ‌ها را برجسته می‌کند. فیلم برای هر بیننده‌ای (خواه معمولی و یا حرفه‌ای) دارای جذابیت و کشش است. تقریباَ بر روی تمامی نقش‌های مکمل و فرعی کار شده است. فیلم نه تنها به خاطر بازی درخشان سارا بیات، بلکه به خاطر نقش‌‌آفرینی شهاب حسینی و سارینا فرهادی نیز توانسته از کلیشه‌ها و تعلیقات رایج دور شود و تنها به اهمیت نقش‌های اصلی بسنده نکند. حتا پرداخت نقش‌های کاملاَ فرعی نظیر بازپرس و آموزگار نیز داهیانه صورت گرفته است.

صرف نظر از اینکه "جدایی نادر از سیمین" در جشنواره بین‌المللی فیلم برلین چه سرنوشتی خواهد داشت و آیا اصولاَ موفق به دریافت جایزه‌ای می‌شود و یا نه، باید از ساخت چنین فیلم‌های ایرانی خشنود بود و آن را به فال نیک گرفت، زیرا که به‌رغم همه‌ی محدودیت‌ها و موانع برای سینماگران، آفرینش چه آثاری هنوز در ایران عملی است. به گفته‌ی فرهادی کارگردان در ایران باید ‌آگاه‌تر و هوشیارتر از هم‌کاران خود در دیگر کشورها باشد.

شهرام اسلامی

تحریریه: شهرام احدی