بدون رواداری صلح ناممکن است

شانزدهم نوامبر به عنوان روز جهانی رواداری شناخته می‌شود. این روز باید افکار عمومی جهان را نسبت به موضوع رواداری و خطرات ناشی از نارواداری حساس کند. بدون رواداری صلح در جهان ناممکن است، بویژه در عصری که در آن فرهنگ‌ها و مذهب‌های گوناگون، بیش از پیش در کنار هم قرار می‌گیرند و ناچار به همزیستی هستند.

قطعا خواست هر کس این است که انسان‌های دیگر او را همان‌گونه بپذیرند که هست. در همه‌ی کشورهای جهان خواست و آرزوی انسان‌ها این است که با آنان با احترام رفتار شود. برای تحقق چنین خواست و آرزویی، رواداری باید به رویکردی در زندگی تک تک انسان‌ها تبدیل شود.

رواداری کار آسانی نیست. همه این را تجربه کرده‌اند و می‌دانند که رفتاری توام با مدارا و شکیبایی نسبت به دیدگاه‌ها و اعتقادات دیگران، گاه تا چه اندازه دشوار است. ولی درست به دلیل همین دشواری، یادآوری امر رواداری و فراخواندن افکار عمومی جهان به آن اهمیتی دوچندان می‌یابد.

معنای رواداری

در دیباچه‌ی اعلامیه‌ی شش ماده‌ای یونسکو به مناسبت روز جهانی رواداری آمده است که کشورهای عضو مصمم‌اند برای گسترش اندیشه‌ی رواداری در جوامع انسانی، همه‌ی گام‌های مثبت ضروری را به پیش بردارند. زیرا رواداری نه تنها اصلی بسیار ارزشمند، بلکه پیش‌شرطی ضروری برای صلح و پیشرفت اقتصادی و اجتماعی همه‌ی مردم جهان است.

نخستین ماده‌ی اعلامیه‌ی یونسکو درباره‌ی اصول رواداری، به توضیح این مفهوم پرداخته است. رواداری با احترام نسبت به همه‌ی فرهنگ‌های جهان و به رسمیت شناختن آن‌ها و پذیرش اشکال بروز و شیوه‌های زندگی انسانی با همه‌ی غنا و تنوع آن تعریف شده است.

این امر باید از گذرگاه آگاهی، شفافیت، ارتباط و آزادی اندیشه، وجدان و اعتقادات متحقق گردد. رواداری به معنای دستیابی به تفاهم در پذیرفتن تفاوت‌هاست. این امر نه تنها وظیفه‌ای اخلاقی، بلکه ضرورتی سیاسی و حقوقی به‌شمار می‌رود. رواداری فضیلتی است که صلح را ممکن می‌سازد و فرهنگ صلح را بر کیش جنگ چیره می‌کند.

رواداری به معنای تسلیم‌، تحقیر یا اغماض نیست، بلکه پیش از هر چیز رویکردی فعالانه در به‌رسمیت شناختن حقوق جهانشمول بشر و آزادی‌های اساسی دیگران است. رواداری هرگز نمی‌تواند در خدمت توجیه هرگونه تحدید ارزش‌های بنیادین قرار گیرد. هم آحاد انسانی، هم گروه‌های اجتماعی و هم دولت‌ها می‌بایست روادار باشند.

رواداری عنصر استوارسازی حقوق بشر، تکثرگرایی، دمکراسی و حکومت قانون است. این اصل هرگونه جزم‌گرایی و مطلق‌گرایی را پس می‌زند و همه‌ی هنجارهایی را که در اسناد بین‌المللی حقوق بشر تصریح شده‌اند مورد تاکید قرار می‌دهد.

در سازگاری با احترام به حقوق بشر باید گفت که رواداری هرگز به معنای مدارا نسبت به بی‌حقوقی اجتماعی یا وانهادن و تضعیف اعتقادات شخصی نیست. رواداری برای هر فرد به معنای آزادی گزینش در اعتقادات شخصی، ولی همزمان به رسمیت شناختن همان آزادی گزینش برای دیگران است.

رواداری به معنای به رسمیت شناختن این واقعیت است که همه‌ی انسان‌ها با وجود همه‌ی تفاوت‌ها در اشکال ظاهری، موقعیت‌ها، زبان، شیوه‌های رفتاری و ارزش‌ها، حق دارند در صلح زندگی کنند و آن‌گونه باشند که می‌خواهند. انسان‌ها اجازه ندارند دیدگاه‌های خود را به دیگران تحمیل کنند.

رواداری و دولت

ماده‌ی دوم اعلامیه‌ی یونسکو درباره‌ی اصول رواداری، به رابطه‌ی دولت و رواداری پرداخته است. رواداری در سطح کنش دولتی، خواستار عدالت و بیطرفی در قانونگذاری و کاربست قوانین در دادگستری و ادارات دولتی است.

رواداری همچنین از دولت‌ها می‌طلبد که تک تک افراد بدون استثنا از شانس‌های اقتصادی و اجتماعی برابر برخوردار شوند. محروم‌سازی و به حاشیه‌راندن انسان‌ها می‌تواند به سرخوردگی، دشمنی و تعصب منجر گردد.

دولت‌ها برای رسیدن به جامعه‌ای روادار باید کنوانسیون‌های جهانی حقوق بشر را اجرایی و در صورت لزوم قوانین تازه‌ای برای تامین حقوق افراد تصویب کنند. این قوانین باید در تامین برابری و ایجاد شانس برابر برای همه‌ی گروه‌ها و افراد جامعه موثر باشند.

برای همزیستی هماهنگ بین‌المللی لازم است که همه‌ی جوامع و ملت‌ها، خصلت چندفرهنگی بشریت را به‌رسمیت بشناسند و به آن احترام گذارند. بدون رواداری، صلحی وجود نخواهد داشت و بدون صلح، نمی‌تواند دمکراسی و پیشرفت پدید آید.

نارواداری غالبا خود را به صورت به حاشیه‌راندن گروه‌های بی‌دفاع و حذف آنان از مشارکت سیاسی و اجتماعی، با تکیه بر خشونت و تبعیض نشان می‌دهد. مطابق ضوابط بیانیه‌ی یونسکو درباره‌ی مسائل نژادی و پیشداوری‌های مربوط به آن، «همه‌ی انسان‌ها و گروه‌ها حق دارند نسبت به یکدیگر متفاوت باشند».

ابعاد اجتماعی رواداری

ماده‌ی سوم اعلامیه‌ی یونسکو درباره‌ی اصول رواداری، به ابعاد اجتماعی این مفهوم می‌پردازد. در جهان امروز، رواداری بیش از پیش اهمیت می‌یابد. عصر حاضر عصر جهان‌روایی (گلوبالیزاسیون) اقتصادی است. شاخص‌های این عصر، تحرک شتابنده، ارتباطات، همپیوندی، وابستگی متقابل، حرکت‌های عظیم مهاجرتی و کوچ اجباری گروه‌های بزرگ قومی، شهری‌شدن و تحول الگوهای اجتماعی است. از آنجا که هر بخشی از جهان مهرو نشان تنوع را بر پیشانی خود دارد، هر گونه افزایش نارواداری و نفاق، بالقوه هر منطقه‌ای از جهان را تهدید می‌کند. این امر می‌تواند به خطراتی منجر گردد که به تک تک کشورها محدود نیست، بلکه کل یک منطقه را دربرمی‌گیرد.

رواداری در میان افراد، در خانواده و جامعه ضروری است. رواداری و عدم تعصب، آمادگی گوش فرادادن به سخن دیگران و همبستگی، ارزش‌هایی هستند که باید در مدارس، دانشگاه‌ها و نیز بیرون از مدارس، در خانه و محیط کار آموزش داده شوند. رسانه‌های گروهی می‌توانند از طریق گشودن فضا برای گفت‌وگوی آزاد و باز، ترویج ارزش‌های رواداری و اشاره به خطرهایی که گسترش گروه‌های ناروادار و ایدئولوژی‌ها ایجاد می‌کنند، در این زمینه نقش سازنده‌ا‌ی بازی کنند.

همان‌گونه که بیانیه‌ی یونسکو در پیکار علیه نژادپرستی تاکید کرده است، همه جا باید اقدامات ضرور برای تامین برابری توام با رعایت منزلت و حقوق فرد و جمع انجام گیرد. انسان‌های از نظر اجتماعی و اقتصادی ضعیف جامعه و گروه‌های مورد تهدید باید به‌ویژه مورد توجه قرار گیرند و حفاظت از آنان از طریق قوانین و اقدامات اجتماعی و به‌ویژه در زمینه‌های مسکن، شغل و بهداشت تضمین گردد. احترام به ویژگی‌های فرهنگی و ارزش‌های این افراد به‌ویژه از طریق اقدامات آموزشی و اعتلای موقعیت اجتماعی و شغلی و همپیوندی آنان با جوامع از اهمیت زیادی برخوردار است.

برای هماهنگ‌سازی پاسخ جامعه‌ی جهانی به این چالش فراگیر،‌می‌بایست تحقیقات علمی فراوان صورت گیرد و شبکه‌هایی برای شناخت ریشه‌های عمیق مسائل اجتماعی و اقدامات موثر برای حل آن‌ها و نیز بررسی‌های ویژه در گستره‌های سیاست و قانونگذاری کشورهای عضو تشکیل شود.

آموزش رواداری

ماده‌ی چهارم اعلامیه‌ی یونسکو درباره‌ی اصول رواداری، تصریح می‌کند که آموزش موثرترین وسیله در مقابله با نارواداری است. نخستین گام برای ایجاد رواداری، آموزش فرد درباره‌ی حقوق و آزادی‌هایی است که او از آن برخوردار است و توقعاتی که برخورداری از چنین حقوق و آزادی‌هایی به همراه می‌آورد، توقعاتی مانند رعایت حقوق و آزادی‌های دیگران.

آموزش رواداری باید یکی از هدف‌های ضروری نظام آموزشی باشد. بر این پایه ضروری است که در کلاس‌های درس، شیوه‌های آموزشی منظم و عقلانی درباره‌ی موضوع رواداری گسترش یابند که با روشنگری در مورد ریشه‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و مذهبی نارواداری، علل عمیق خشونت و حذف را توضیح دهند. سیاست آموزشی و برنامه‌ی تدریس می‌بایست در ایجاد تفاهم، همبستگی و رواداری میان افراد، گروه‌های قومی، اجتماعی، فرهنگی،‌ مذهبی و زبانی و نیز میان ملت‌ها سهم داشته باشند.

تلاش برای آموزش رواداری به این معناست که از پدیدآمدن ترس نسبت به دیگران که با گرایش برای حذف آنان همراه است جلوگیری شود. این آموزش باید به جوانان کمک کند تا توانایی‌های خود را برای ارزشگذاری مستقل، اندیشه‌ای انتقادی و نیروی داوری اخلاقی افزایش دهند.

کشورهای عضو متعهد می‌شوند که از آموزش موضوع‌هایی چون رواداری، حقوق بشر و خشونت‌پرهیزی پشتیبانی کنند و آن ها را در برنامه‌های آموزشی بگنجانند. بهبود برنامه‌های آموزشی، محتوای کتاب‌های درسی و فن‌آوری تدریس از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. هدف این آموزش‌ها باید تربیت شهروندانی همبسته و مسئولیت‌پذیر باشد که نسبت به فرهنگ‌های دیگر تعصب نداشته باشند، ارزش آزادی را بدانند، به حرمت انسان و تفاوت میان انسان‌ها احترام بگذارند و توانایی این را داشته باشند که از منازعات بپرهیزند یا آن‌ها را از راه‌های غیرخشونت‌آمیز حل کنند.

تعهد به رواداری و روز جهانی آن

در ماده‌ی پنجم اعلامیه‌ی یونسکو درباره‌ی اصول رواداری، کشورهای امضاکننده متعهد شده‌اند که برای گسترش رواداری و خشونت‌پرهیزی، از طریق برنامه‌ریزی در نهادها و در گستره‌های آموزش، فرهنگ و ارتباطات بکوشند.

ماده‌ی ششم نیز تصریح کرده است که کشورهای عضو با هدف بیداری آگاهی در افکار عمومی نسبت به خطرات نارواداری و تعهد عملی تاکید می‌کنند که از این پس ۱۶ نوامبر روز جهانی رواداری اعلام می‌شود.

بهمن مهرداد
تحریریه: داود خدابخش