Sarajevski Sefardi kao bečki „most između Istoka i Zapada“

Iako izložba u Jevrejskom muzeju u Beču govori o „pozitivnim stranama migracije“ i o tome kako „dobijanje novog identiteta ne mora da znači gubljenje starog“, priča o „Turcima u Beču“ počinje ipak jednim od „navećih progona u povijesti čovječanstva“. Početkom 1492. godine pred španskim vladarima Ferdinandom od Aragona i Isabelom od Kastilje kapitulira i posljednji muslimanski vladar na Iberijskom poluotoku, a svega tri mjeseca kasnije ovi „katolički kraljevi“ u Alhambri, „posljednjem bastionu Al-Andalusa“ potpisuju odluku od „velikog simoličkog značaja“.

Ona kaže da svi Jevreji još do 31. juna iste godine moraju ili napustiti Španiju, ili preći na katoličanstvo, i preko 100.000 Sefarda daje se na dugi i mukotrpni put u nepoznato, objašnjava jedan od kustosa izložbe, Gerhard Milchram. „Bježeći od rekonkviste (inkvizicijski pohod koji je za cilj imao protjerivanje islamskih Arapa i Jevreja sa Iberijskog poluotoka, red. ) dio tih Jevreja nastanio se u Amsterdamu, Hamburgu, Londonu ili Italiji. Većina sefardske dijaspore naselila se međutim u Osmanskom carstvu, jer su tamo primljeni raširenih ruku i zaista veoma srdačno, a stanovništvo i vlasti nisu zapravo mogli da shvate zašto Španija progoni tako učene i vrijedne ljudi“, objašnjava Milchram.

Ugledni trgovci

Osmansko carstvo sa druge strane prepoznaje „vrijednosti te migracije“, a Jevreji koji se, „za razliku od svojih sunarodnjaka u katoličkom dijelu Evrope, bez straha i stida smiju javno deklarisati kao Jevreji“ i koji tako „dobijaju mogućnost da započnu jedan novi život“, širom Balkana osnivaju brojne vjerske i društvene zajednice. No ono što ih dovodi u poziciju da postanu „most između Istoka i Zapada“ jesu mirovni i trgovinski ugovori između Habsburške Monarhije i Osmanlija, koji im omogućuju i nastambu u Beču.Tako su Sefardi, za razliku od onih Osmanlija koju su Beč pokušali osvojiti silom i ostali zapamćeni kao „Turci pred Bečom“, u istoriju ušli kao „Turci u Beču“, kaže Gerhard Milchram.

„Ti trgovinski ugovori, koji su bili dio mirovnih ugovora, a koji su potpisani sredinom 18. vijeka, dozvoljavali su Osmanlijama da se slobodno kreću po Austro-Ugarskom carstvu. Sefardi su tu mogućnost iskoristili i počeli se naseljavati u Beču. Pri tome je posebno važno podvući razliku u pravima koja su oni imali u odnosu na, da tako kažem, „domaće Jevreje“; prava Sefarda bila su naime mnogo, mnogo veća. Oni su bili pod zaštitom Osmanskog carstva i za njih nije važila habsburška jurisdikcija“, objašnjava Milchram.

Većina Sefarda u Beču bavila se trgovinom, odnosno razmjenom roba između Istoka i Zapada, tako i izložba u Jevrejskom muzeju velikim dijelom govori o poznatim trgovcima i njihovim „inovativnim trgovačkim mrežama“, kako na Balkanu tako i u Austro-Ugarskom carstvu. Riječ je međutim i o umjetnicima, piscima, učenjacima i rabinima, dodaje Gabriele Kohlbauer-Fritz, takođe jedna od kustosa izložbe i zastaje ispred fotografije jednog, kako kroz osmjeh kaže, „utjecajnog i uvaženog Bosanca“.

„Na slici vidimo Rubena Barucha, koji je bio jedan od uvaženijih sefardskih rabina u Beču. Rođen je u Sarajevu, a u Beč je stigao sredinom 19. vijeka, i ovdje je bio jako priznat vjerski autoritet. Pored njega vidimo oberkantora Jakoba Bauera, a njegov zadatak, nakon što je u Beču otvoren i veleletni 'Turski hram', bio je da reformira liturgiju u ovoj bečkoj sinagogi. Bauer je bio Aškenazi, a Sefardi poput Barucha, koji su u Beč stizali iz svih krajeva Osmanskog carstva, svaki su ponaosob imali svoj poseban stil i po pitanju liturgije se morao naći kompromis, jer je bilo dosta nesuglasica. U traženju tog kompromisa Baruch je odigrao značajnu ulogu, tako da se zaista može reći da je tadašnja Jevrejska zajednica Beča dobila izvjestan bosanski štih“, objašnjava Kohlbauer-Fritz.

Pročitajte na sljedećoj stranici: Korijeni iz Bosne

Korijeni iz Bosne

Za razliku od Bauera koji je odjeven u, reklo bi se, klasičnom evropskom stilu, Baruch na glavi nosi fes, a na grudima veliki osmanlijski orden – „još jedan znak odanosti sultanu“, dodaje kustos. No svega nekoliko koraka dalje Kohlbauer-Fritz ponovo zastaje ispred nekoliko eksponata koji su vezani za još jednu “jako uglednu bosansku porodicu“. „Riječ je o porodici Semo“, objašnjava Kohlbauer-Fritz, „jednoj staroj sefardskoj porodici iz Bosne. Šemtov Semo je jako važan publicista i historičar, bavio se izdaštvom na ladino jeziku, takođe ga je proučavao, a njegova kćerka bila je udana za Adama Zimlinskog, kroničara Sefardske zajednice u Beču, koji je sa katoličanstva prešao na jevrejstvo. Njihov sin, Alexander Zimlinski, bio je poznati muzičar, a znamo takođe da je u porodici bilo i muslimanskih predaka iz Bosne; šta da Vam kažem“, smije se Kohlbauer-Fritz, „bila je to jedna prava moderna multikulturalna porodica.“

Na izložbi u Beču mogu se vidjeti i fotografije Isaca i Rene Alcalay, „čija je unuka Luna danas u Beču jedna od najpoznatijih kompozitora moderne klasične muzike“, a izložen je i plašt za Toru kojeg je Sefardskoj zajednici u Beču poklonio Moše Finci. Kustosica izložbe kaže da postoji velika vjerovatnoća da je i to jedan „bosanski poklon“, dok isto važi i za veliki hanuka-svijećnjak u obliku polumjeseca.

„Što je još jedan znak da su Sefardi i u Beču ostali lojalni Osmanskom carstvu, to je na izvjestan način bilo pitanje časti, zahvala za dobar prijem nakon progona iz Španije. Poznato je čak da je u Turskom hramu koji je izgrađen 1880. godine u maurskom stilu, na jednom zidu bila izložena slika Franje Josipa, a na drugom slika osmanskog sultana. U sinagogi su se slavili rođendani i jednog i drugog, a Sefardi su zadržali i svoj španski identitet“, objašnjava Milchram.

A upravo to je veza sa sadašnjošću, dodaje kustos, Sefardi su jednostavno imali više identiteta, a niti jedan od njih nije isključivao drugi ili treći. „Smatramo da je to recept po kojem bi se i danas trebalo gledati na migraciju u Evropi, dobijanjem novog identiteta ne gubi se stari i ako se migraciji priđe na taj način, od nje svi mogu imati koristi. Oni koji imigriraju dobijaju priliku da započnu jedan novi život, a oni koji ih dočekuju mogućnost da upoznaju neku novu kulturu i neke nove, možda produktivnije poglede na svijet i život uopšte“, zaključuje jedan od kustosa izložbe, Gerhard Milchram.

Autor: Emir Numanović

Odg. urednica: Belma Fazlagić-Šestić