۱۵ سالگی اجرای قرارداد شنگن <br> آزادی سفر، یک حق اساسی بشری است

آزادی در رفت و آمد، یک حق اساسی بشری است

در بند الف ماده‌ی ۱۳ اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر آمده است: «هر کس حق دارد که در داخل هر کشوری آزادانه عبور و مرور کند و محل اقامت خود را انتخاب نماید.»

مضمون بند "ب" حق عبور از مرزهاست: «هر کسی حق دارد هر کشوری و از جمله کشور خود را ترک کند یا به کشور خود باز گردد.»

این حق جزو حقوق تأمین‌نشده‌ی بشری است. بر روی کاغد این حق وجود دارد و هیچ نظامی آن را انکار نمی‌کند، در واقعیت عملی اما بر سر تحقق آن انواع و اقسام موانع گذاشته می‌شود.

مرزها مانع حرکت آزادانه‌ی انسان‌ها هستند. آنها فقط مانع ایجاد نمی‌کنند، این سو و آن سوی مرزها خون نیز ریخته می‌شود. کمتر مرزی وجود دارد، که با جنگ و خونریزی کشیده نشده باشد. یک مرز بسیار خون‌آلود در تاریخ عصر جدید، مرز میان آلمان و فرانسه بوده است. این مرز اکنون تقریبا نامرئی شده است. از آن می‌گذری، بی آنکه وجودش را حس کنی. مرز کینه به مرز صلح تبدیل شده است و مرز صلح، مرزی است که موضوعیت خود را از دست می‌دهد.

اتحادیه‌ی اروپا و قرارداد شنگن

صلح پس از جنگ جهانی دوم میان آلمان و فرانسه، بر خلاف حالت آتش‌بس پس از جنگ جهانی اول، تثبیت شد و گام به گام ژرفای بیشتری یافت. اراده به صلح در اروپای غربی در مجموعه‌ای از قراردادهای دوجانبه و چندجانبه متبلور شد. سرانجام همه‌ی قراردادها زیر ایده‌ی تشکیل اتحادیه‌ی اروپا معنا و جهت پرامیدی یافتند.

اتحادیه‌ی اروپا، یک اتحادیه‌ی محض نیست، یعنی فقط روابط میان دولتها را انتظام نمی‌دهد. از ابتدای شکل‌گیری آن ارتباط میان شهروندان و لزوم تحکیم و گسترش آن موضوعی است که به آن توجه شده است. نمی‌توان از صلح میان دو کشور در معنایی مدنی سخن گفت، وقتی هنوز شهروندان دو کشور نتوانند به آسانی با هم مراوده داشته باشند، و یک شرط مراوده‌ی بدون مانع، طبعا برداشتن مانع‌های مرزی است. هم این ایده‌ی صلح مدنی و هم انگیزه‌های اقتصادی و سیاسی سرانجام قرارداد شنگن برای عبور آزادانه از مرزها را ممکن ساختند.

شنگن، نام بخشی است در لوگزامبورگ. این بخش در کنار رود موزل قرار دارد. اولین قرارداد شنگن بر روی یک کشتی‌تفریحی امضا شد، کشتی‌ای که بر روی موزل در کناره‌ی شنگن شناور بود. "شنگن" از آن پس مترادف گردید با قراردادهای اروپایی برای رفت و آمد آزادانه.

از "شنگن ۱" تا "شنگن ۳"

نخستین قرارداد شنگن در ۱۴ ژوئن ۱۹۸۵ میان کشورهای عض اتحادیه‌ی اقتصادی بنلوکس (بلژیک، هلند، لوکزامبورگ)، آلمان فدرال و فرانسه امضا شد. مضمون قرارداد "شنگن ۱" برداشتن گام‌به‌گام کنترل مرزی بود. برای اینکه قرارداد اجرایی شود، دوباره در شنگن در ۱۹ ژوئن ۱۹۹۰ قرارداد دیگری امضا شد. "شنگن ۲" خود بلافاصله اجرایی نشد. از جمله‌ مسائلی که باعث تأخیر در اجرای آن شد، وحدت دو آلمان بود.

سرانجام "شنگن" با قرارداد ۲۸ مارس ۱۹۹۵ اجرایی گردد. "شنگن ۲" خود تکمیل گردید، با قرارداد موسوم به پروم (Prüm)، که قراردادی است با مضمون پیگری جرم‌هایی که حالت منطقه‌ای دارند و مبارزه با آنها همکاری تنگاتنگ کشورها را ایجاب می‌کند. موضوعی مهم در این قرارداد، مبارزه با تروریسم است که همواره این بیم وجود دارد که از مرزهای آزاد برای گسترش خود بهره برد.

قرارداد "پروم" را با این که در یک شهر آلمان (واقع در ایالت راینلد-فالس) امضا شده، گاه "شنگن ۳" می‌خوانند.

کشورهای "شنگن"

تعداد کشورهای پیوسته به قرارداد شنگن ثابت نمانده است. در ۲۱ دسامبر ۲۰۰۷ نه کشور جدید به کشورهای امضای کننده‌ی اولیه پیوستند. کشورهایی هم وجود دارند، که فقط بخشی از قرارداد را پذیرفته‌اند و همواره این مسئله مطرح است که آیا آنها را هم باید جزو خانواده‌ی "شنگن" حساب کرد یا نه.

این کشورها کلیت پیمان شنگن را پذیرفته‌اند و اعضای "شنگن" در معنای اخص آن به حساب می‌آیند: بلژیک، دانمارک، آلمان، استونی، فنلند، فرانسه، یونان، اسلند، ایتالیا، لتونی، لتوانی، لوکزامبورگ، مالت، هلند، نروژ، اتریش، لهستان، پرتغال، سوئد، سوئیس، اسلوواکی، اسلوونی، اسپانیا، چک و مجارستان.

کشورهایی که به طور کامل در پیمان شنگن عضویت ندارند، عبارت‌اند از: انگلستان، ایرلند، بلغارستان، ، قبرس، رومانی، لیختنشتاین.

کشورهای کوچک آندورا، واتیکان، سان مارینو و موناکو به دلیل موقعیت جغرافیایی‌شان، وضعیت ویژه‌ای دارند. آنها در درون حوزه‌ی شنگن قراردارند و میان آنها با کشورهای همجوارشان کنترل مرزی وجود ندارد.

ویزای شنگن

ایرانیان با اصطلاح ویزای شنگن آشنا هستند. در مفهوم رایج، منظور ویزایی است که دارنده‌ی آن، مجاز است به مدت محدودی در هر یک از کشورهای عضو پیمان شنگن اقامت کند. مهم نیست که صادرکننده‌ی این ویزا چه کشوری باشد. مثلا با ویزای صادرشده از سفارت آلمان در تهران می‌توان "قاعدتا" به فرانسه یا هر کشور دیگر عضو پیمان شنگن رفت. در این جمله قید "قاعدتا" برای اشاره‌ی تلویحی به استثنا‌هاست که کم نیستند. پیش می‌آید که مسافر در هنگام ورود با پرس و جو و احیانا با ممانعت مواجه شود.

ویزای شنگن بر چهار نوع است:

نوع A، که ویزای ترانزیت بدون حق خروج از فرودگاه است.

نوع B ، ویزای عبوری همراه با حق خروج از فرودگاه است.

نوع C توریستی عادی است،

و سرانجام نوع D که مخصوص بازرگانان برای ورود و خروج مکرر است.

دیوار شنگن

در چارچوب شنگن، تا حد چشمگیری حق حرکت آزادانه‌ی انسان‌ها برآورده شده است. خارج از شنگن، در مرزها مشکلات همیشگی برقرار هستند. در درون شنگن، ظاهرا دیگر دیواری وجود ندارد، اما دور شنگن دیواری جمعی کشیده شده است. کشورهای عضو پیمان برای سخت‌گیری بیشتر در صدور ویزا برای "خارجیان" به هم فشار می‌آورند.

ولی شنگن به هر حال پیشرفت مهمی در متحقق کردن حق عبور آزادانه‌ی انسان‌ها از مرزهاست. در درون کشورهای عضو این پیمان هم بودند و هستند نیروهایی که گمان می‌کردند با برداشتن کنترل مرزها سامان امور به هم می‌خورد. چنین نشد و در عمل ثابت شد که بی‌مرزی به معنای بی‌سروسامانی و جنایت و تروریسم نیست.

آزادی سرانجام باید به صورت بی‌مرزی متحقق شود. در صورت تحقق این مرحله از تلاش برای کسب آزادی، شاید زمانی چیزی به نام "روادید" به نوعی نماد نبودن رواداری و تبعیض تبدیل گردد.

RN/FW