نقاش ایرانی و دیوار برلین

کانی علوی نخستین بار هجوم شهروندان آلمان شرقی به برلین غربی را از پنجره‌ی اتاقش مشاهده ‌کرد. او در ساختمانی زندگی می‌کرد که ۳ متر با دیوار برلین فاصله داشت، درست در کنار یکی از مهم‌ترین گذرگاه‌های مرزی میان دو برلین: "چک پوینت چارلی" (Chekpoint Charlie).

او آن لحظه را چنین توصیف می‌کند:

«ساعت ۱۲ شب از رادیو شنیدم که دیوار برلین باز شده. سریع رفتم به طرف پنجره و دیدم که واقعا مردم دارند از طرف شرق به غرب می‌آیند. در صورت‌هایشان معلوم بود که چه احساسی دارند. یکی خوشحال بود، یکی واقعا غمگین یود، یکی نمی‌دانست که اگر به آلمان غربی آمد چکار کند، پیش چه کسی برود، یکی ترس داشت از اینکه شاید همین لحظه‌ها شاید دیوار دوباره بسته شود. این لحظه‌هایی را که برایم جالب بود توانستم سریع بر کاغذ طراحی کنم و بعدا از آنها تابلوهای بزرگ بسازم».

"مار و پونه"

گزینش اسکان در کنار دیوار تصمیمی شخصی نبود. دولت ایالتی برلین در آن زمان چند ساختمان زیبای قدیمی با آپارتمان‌های بزرگ را برای سکونت و کار در اختیار هنرمندانی گذاشته بود که به طور جدی کار می‌کردند. در واقع اگر کانی علوی می‌خواست به تمنای دلش پاسخ دهد، نیابد هیچ وقت در چنین جایی زندگی می‌کرد. رابطه‌ی او و دیوار «مثل مار است و پونه»:

«من هیچ‌ وقت دیوار دوست نداشتم، حتی دیوار خانه‌ام را هم دوست نداشتم. به خانواده‌ام می‌گفتم، چرا دیوار می‌کشید؟

همیشه فکر می‌کردم که در ایران یک دیوار نامرئی هست. آمدم اینجا، در برلین غربی، یک بار دور شهر را گشتم، تمام دور وبرم دیوار بود. گفتم که ما در ایران دیوار نامرئی داشتیم، اینجا هم که آمده‌ام، دیوار جلوی چشمم است. این باعث شد که من همیشه می‌خواستم بر علیه دیوار کاری کنم، همیشه فکر می‌کردم که این دیوار یک روزی برداشته می‌شود. بعدها حس کردم که اگر همه‌ی دیوارهای جهان برداشته شوند، فرهنگ‌های دنیا می‌توانند سریعتر به هم نزدیک‌ شوند و مردم می‌توانند بهتر یکدیگر را بفهمند».

"ایست ساید گالری"

کانی علوی در سال ۱۹۸۰به برلین مهاجرت کرد. او پس از تحصیل در رشته‌ی نقاشی در مدرسه عالی هنر برلین با پشتکار به کار خلاقه پرداخت و پس از مدت کوتاهی موفق شد که نام خود را در دنیای هنر آلمان ثبت کند.

کانی پس از فروپاشی دیوار برلین به ابتکاری دست زد که باعث شد، بخشی ازدیوار برلین به طول ۱۳۱۶ متر پابرجا بماند. او در سال ۱۹۹۰ از نقاشان کشورهای گوناگون دعوت کرد، که بر روی این قطعه دیوار، آنچه را که در رابطه با فروپاشی نظام سوسیالیستی شوروی و کشورهای وابسته به آن به‌نظرشان می‌رسد، نقش کنند. ۱۱۸ هنرمند از ۲۱ کشور به این دعوت پاسخ مثبت دادند و با آثار خود "گالری بخش شرقی" (Eastside Galery) را خلق کردند که طویل‌ترین "نمایشگاه دائمی در فضای آزاد" جهان است.

آنها زمانی کار خود را آغاز کردند که کشور در حال زوال آلمان شرقی آخرین نفس‌های خود را می‌کشید. کانی در این رابطه می‌گوید:

«تا قبل از اینکه دیوار بریزد، ما همیشه از آلمان غربی می‌توانستیم بر روی دیوار نقاشی کنیم. این اولین بار بود که توانستیم از آلمان شرقی بر روی دیوار برلین نقاشی کنیم. در ماه ژانویه ۱۹۹۰، دو ماه بعد از ریختن دیوار برلین بود. حتی هنوز سربازهای آلمان شرقی بغل دیوار نگهبانی می‌دادند. بارها می‌آمدند سؤال می‌کردند که، "می‌توانیم برایتان نردبان را نگه داریم"، یا مثلا "می‌توانیم به شما آب بدهیم"، یا "‌می‌توانیم رنگ‌هایتان را هم بزنیم و کارتان را راحتتر کنیم؟" آن فضایی که بین هنرمندان و سربازان آلمان شرقی درست شده بود، خیلی جالب بود. آدم حس می‌کند که وقتی هنر به کار می‌آید، انسان‌ها، حالا می‌خواهد یک سرباز باشد، یا یک هنرمند، به هر صورت احساس دارند، و حس می‌کنند که باید به هم نزدیک شوند، و ما توانستیم با یکدیگر همکاری کنیم و دیوار برلین را نقاشی کنیم».

این کار کانی علوی سئوال برانگیز است. چرا کسی که از دیوار متنفر است، می‌خواهد قطعه‌ای از دیوار برلین را که سمبل دیکتاتوری حزب کمونیست آلمان شرقی است، جاودانه کند؟

این هنرمند در پاسخ می‌گوید که هدف این کار نگهداری دیوار نه به خاطر دیواربودنش، بلکه برای زنده ‌نگاه‌داشتن یکی از سمبل‌های یک سیستم دیکتاتوری است و نیز بیان این واقعیت که با نقاشی بر روی دیوار، معنای باطنی آن، یعنی جدایی فرهنگ‌ها و انسان‌ها از یکدیگر، از بین می‌رود.

کشمکش با مسؤلان منطقه‌ای و ایالتی و وزارتخانه‌ها

از قرار معلوم، این ایده از ابتدا تا کنون در میان سیاستمداران و مسئولان منطقه‌ای طرفدار زیادی ندارد. کانی علوی سال‌ها برای نگه‌داری این اثر هنری – تاریخی تلاش کرده و با مسؤلان اداره‌های گوناگون به بحث‌های طولانی و طاقت‌فرسا پرداخته است. او در این مورد می‌گوید:

«همیشه می‌گفتند که نه، ما باید حتما این دیوار را برداریم، به خاطر اینکه زمین‌هایی که پشت این دیوار است، متعلق به کارخانه‌دارها هستند و هیچ دلیلی هم ندارد که شما بتوانید این دیوار را در اینجا نگه دارید. آنها همیشه دوست داشتند که اینجا سریع خانه‌سازی شود تا بتوانند این منطقه را خوب بسازند و از آن استفاده مالی ببرند».

"گالری بخش شرقی" در دنیا بی‌نظیر است و همین باعث شده است که در سال صدها هزار توریست از سراسر جهان به تماشای آن بروند. بسیاری از آنها نه تنها از دیدن دیواری که تبدیل به یک اثر هنری شده لذت می‌برند، بلکه تکه‌ای از آن را کنده و به عنوان یادگاری با خود می‌برند.

"گالری بخش شرقی" در سال‌های گذشته‌، نه تنها از حضور جهانگردها رنج می‌برد، بلکه هوای سرد و مرطوب زمستان و آقتاب داغ تابستان برلین هم مایه‌ی ناخوشی او شده بود. به همین دلیل کانی علوی به تلاشی خستگی‌ناپذیر برای یافتن کمک مالی در بخش خصوصی پرداخت، تا بتواند نقاشی‌های دیوار را ترمیم کند. تلاش او اما نتیجه‌ی چشمگیری نداشت، تا اینکه بالاخره او موفق شد ۵/ ۲ میلیون یورو کمک مالی از دولت مرکزی المان دریافت کند. کانی با این بودجه توانسته است تا کنون ۹۵ تن از هنرمندانی را که آثارشان بر دیوار برلین است، به این شهر بکشاند.

آنچه که با این بودجه ترمیم نمی‌شود، قطعه‌ای از این دیوار است که پارلمان آلمان به سازمان ملل متحد هدیه داده است. این قطعه دیوار که به یک اثر هنری کانی علوی مزین است، در جلوی ساختمان اصلی سازمان ملل در نیویورک خودنمایی می‌کند.

فرهاد پایار

تحریریه: رضا نیکجو