صدارت شاه محمود خان ازمنظردیگر

شاه محمود خان که دومین صدر اعظم دوره ی سلطنت چهل ساله ی محمد ظاهر شاه بود، از سال 1946 میلادی بعد از صدارت هاشم خان تا سال 1953 میلادی که داوود خان به صدارت گماشته شد، صدر اعظم افغانستان بود.

در زمان صدارت شاه محمود خان، افغانستان به عضویت سازمان ملل متحد در آمد.

گفته می شود در زمان صدارت شاه محمود خان مشروطه خواهان توانستند صدای شان را بلند کنند. همچنان به باور برخی تحلیلگران تاریخی، شاه محمود خان بعد از این که به صدراعظمی گماشته شد، سران اقوام تاجیک، هزاره، ازبیک و قزلباش را خواسته و از ظلمی که علیه شان شده بود، عفو خواست. در این دوره، جریده های آزاد ندای خلق، وطن و ولس نیز اقبال نشر یافتند.

با این همه، قسیم اخگر روزنامه نگار و تحلیلگر مسایل افغانستان جو نسبتاً مناسب زمان صدارت شاه محمود خان را ناشی از اوضاع کشور و منطقه می داند، نه محصول روحیه ی دموکراسی خواهی خاندان شاهی. به باور وی، صدارت شاه محمود خان مصادف با عقب نشینی بریتانیا از هند است.

در آن روزگار، به باور مورخان سلطنت محمد ظاهر از یک سو تکیه گاه خارجی خود را از دست داده بود و از سوی دیگر پایگاه مردمی نداشت. آقای اخگر دلیل ملایمت دوره ی صدارت شاه محمود خان را ناشی از این دو عامل خارجی و داخلی می داند.

اخگر در زمینه می گوید: "دموکراسی ای که شاه محمود خان نمایندگی می کند، در واقع دموکراسی ای است که از سر عجز خانواده ی حکمران به وجود می آید. نه این که این ها (خانواده ی شاهی) واقعاً به دموکراسی اعتقاد داشته باشند. پس از این که مجدداً خانواده ی حکمران می تواند سلطه و اقتدار خود شان را اعاده کنند، باز دوباره همه چیز عوض می شود؛ سردار محمد داوود جانشین سردار شاه محمود خان می شود و همان کار کاکای خود هاشم خان را تا ده سال ادامه می دهد".

به باور مورخان، شاه محمود خان از صدر اعظم های قبل و بعدش یعنی محمد هاشم خان و سردار محمد داوود خان متفاوت تر بود. محمد ظاهر شاه نیز در یکی از مصاحبه هایش شاه محمود خان را یک فرد دموکرات معرفی نموده است. اما قسیم اخگر این تفاوت را ناشی از زمینه ی اجتماعی و سیاسی دوره ی صدارت شاه محمود خان می داند، نه براساس اراده ی او.

در زمان صدارت شا محمود خان، در سال1950 سید اسماعیل بلخی، خواجه محمد نعیم و عده ی دیگر از روشنفکران بازداشت شدند. در سال 1952 نیز تعدادی از آزادی خواهان از سوی دولت بازداشت شدند.

صدارت دیرپای و به باور مورخان استبدادی هاشم خان، باعث بروز یک سری نارضایتی ها در میان مردم شده بود. در زمان صدارت شاه محمود خان مردم به تظاهرات پرداختند و نارضایتی شان را تبارز دادند. قیام ابراهیم گاو سوار در هزاره جات و سید اسماعیل بلخی نمونه هایی از نارضایتی مردم در زمان شاه محمود خان می باشد.

در همین حال، وضعیت کشور در زمان صدارت شاه محمود خان نسبت به زمان صدارت هاشم خان و سردار محمد داوود خان، نسبتاً خوب بود و رگه هایی از انعطاف پذیری و ملایمت دیده می شد. برخی آگاهان پنج سال اول صدارت شاه محمود خان را یک نقطه ی عطف در تاریخ افغانستان می دانند که در آن زمینه برای رشد و تقویت دموکراسی فراهم شد. به این لحاظ، برخی آگاهان شاه محمود را در میان سایر برادران و کاکاهایش که صدارت را به عهده داشتند، شاخص تر و چهره ی دموکراسی خواه می خوانند.

اما قسیم اخگر، با نسبت دادن ملایمت ها و انعطاف پذیری نسبی این دوره به شاه محمود خان موافق نیست. وی می گوید: "من فکر می کنم که انتساب این مساله به شاه محمود خان یا کسان دیگر مثل این است که شما بارندگی های امسال را به پای حکومت آقای کرزی حساب کنید، که یکی از دست آوردهای آقای کرزی این بود که امسال زیاد باران بارید".

شاه محمود خان در سال 1953 میلادی استعفا داد و سردار محمد داوود خان صدارت را به عهده گرفت. برخی آگاهان به این باور اند که شاه محمود خان وادار شد که استعفا بدهد و در این راستا سردار محمد داوود نیز تلاش هایی به خرچ داد تا وی را وادار به استعفا کرد و خودش صدر اعظم افغانستان شد.

قسیم اخگر می گوید با وجودی که تنش هایی در میان خانواده ی شاهی خصوصاً در مورد صدارت وجود داشت، شواهدی در دست نیست که بیان کننده ی تلاش داوود خان برای استعفای شاه محمود خان باشد، اما به هر صورت سردار داوود خان می خواست صدر اعظمی را به عهده بگیرد.

حکومت چهل ساله ی محمد ظاهر، از آرام ترین دوره ها در تاریخ افغانستان به شمار می رود. به باور آگاهان، تا آغاز دهه ی دموکراسی، امور عملاً در دست کاکاهای محمد ظاهر بود و شاه خود نقش چندانی در اداره ی کشور نداشت.

برعلاوه ی شاه محمود خان، هاشم خان، سردار محمد داوود خان، داکتر محمد یوسف، هاشم میوندوال، نور احمد اعتمادی، داکتر عبدالظاهر و محمد موسی شفیق کسانی بودند که به ترتیب صدر اعظمی دولت محمد ظاهر شاه را به عهده داشتند.

سلطنت 40 ساله ی محمد ظاهر، در سال 1973 میلادی با کودتای سردار محمد داوود خاتمه یافت.

فرهمند، کابل

ویراستار:یاسر