اهميت زبان مادرى در چيست؟
۱۳۸۵ اسفند ۴, جمعه
اين بخش‌هايى از سخنرانی مدير كل يونسكو در مراسم روز جهانی زبان مادری در سال ۲۰۰۴ است. هشت سال است كه ۲۱ فوريه بعنوان روز جهانی زبان مادرى شناخته ميشود. درواقع اين روز به پيشنهاد بنگلادش نامگذاری شد كه در نوامبرسال ۹۹ طرحى بر اين مبنا به سازمان يونسكو ارائه داد. طرح بنگلادش و انجمن جهانی طرفداران زبان مادری در سی‌امين نشست عمومى يونسكو به تصويب نمايندگان كشورهای عضو رسيد. پيش از اين نيز زبان شناسان هشدار داده بودند كه احتمال نابودی ۴۰ درصد زبان‌ها در قرن حاضر ميرود.
انسان‌ها با صحبت كردن همديگر را می‌فهمند. روند تكامل انسان در جامعه با زبان به نسل‌های بعد منتقل می‌شود. اگر زبان از جامعه انسانى گرفته شود، چرخه اجتماعی باز می‌ايستد. از زبان گاه بعنوان سرمايه فرهنگی ياد می‌شود. وقتی از حفظ، توسعه و تقويت فرهنگ يك جامعه سخن به ميان می‌آيد، اين زبان است كه گذشته و حال آن جامعه را بهم پيوند می‌دهد. برخوردار نبودن از حق گويش به زبان هر قوم يا فرهنگ، خطر گسست مناسبات انسانی و طبيعی ميان افراد را در بر دارد. مدافعان تعدد زبان‌ها می‌گويند فرهنگ صلح هنگامی شكوفا خواهد شد كه مردم از حق طبيعى استفاده از زبان مادرى برخوردارباشند.
زبان يكی از اجزاى بسيار مهم و حياتی زندگى، تفكرات و رفتارهاى ماست. كمتر كسی است كه بگويد در زندگی روزمره از صحبت كردن به زبان مادرى لذت نمی‌برد. هر يك از ما هر چقدر هم به زبان ديگری غير از زبان مادری خود مسلط باشيم، زبان مهم و حياتی براى بيان احساسات يا درك‌مان، همان زبانى است كه براى اولين بار به وسيله آن سخن گفته و ارتباط برقراركرده‌ايم.
در پنجاه و پنجمين نشست عمومی سازمان ملل اعلام شد كه روز جهانی زبان مادری باعث ايجاد احترام متقابل فرهنگ‌ها و زبان‌هاى مختلف و سبب غنی‌تر شدن فرهنگ‌ها ميشود. در اين نشست تاكيد شد كه سازمان ملل و يونسكو در جستجوی راهی برای حفظ زبان‌ها بعنوان ميراث مشترك بشرى هستند و سيستم آموزشى چند زبانه را به كشور‌ها توصيه می‌كنند. آيا می‌دانستيد كه كه ۶ تا ۷ هزار گونه زبانی در جهان ما وجود دارد؟ ديويد كريستال زبان شناس انگليسی اهميت تنوع زبانی را معادل تنوع انسانى می‌داند. نيروى عقلانى زبان را معادل توانايی بيولوژيك انسان تعبير می‌كند و می‌گويد نابودی هر گونه زبانی، به معناى نابودى يك جهان بينى خاص است.
در كشورى مانند هندوستان، حدود ۸۰ زبان در مراحل مختلف تحيل به كار گرفته می‌شوند. در آفريقا حدود ۲۰۰ زبان وجود دارد كه البته رايج‌ترين آنها، انگليسی، پرتغالی، اسپانيولی و فرانسوی است. در ايران هنوز پژوهشى رسمی در باره شمار گويش‌ها يا زبان‌ها نشده اما به دليل تنوع قومى موجود در كشور، بخش غير قابل انكارى از ايرانيان به زبان‌هاى كردى، آذرى، بلوچى، تركمني، عربى، شهميرزادى و تعداد بيشماری نيز به لهجه‌ها و گويش‌هاى مختلف سخن می‌گويند. با وجود به رسميت شناخته شدن حق تحصيل به زبان مادری در اصل‌های پانزدهم و نوزدهم قانون اساسی جمهورى اسلامی ايران، بايد گفت كه محروميت از اين حق، اقليت‌هاى قومى ايران را رنج می‌دهد.
گفتيم كه كارشناسان برخوردار بودن از حق تكلم يا آموزش به زبان مادرى را موجب شكوفايی فرهنگ صلح و مسالمت می‌دانند. با اين يادآوری پاى صحبت يكى از فعالان مدنى كرد، بهاءالدين ادب می‌نشينيم. يكى از خواست‌هاى هميشگى كرد‌ها آموزش به زبان مادرى در مدارس و محترم شمرده شدن فرهنگ‌شان است. آقاى ادب كه در دوره ششم مجلس شوراى اسلامى، نماينده مردم سنندج بوده است به نگرانی حكومت‌های مركزى از گويش يا آموزش به زبان محلی اشاره می‌كند كه مبناى سياسى و تصور جدايى‌طلبى دارد. بهاءالدين ادب اين نگرش را رد می‌كند و می‌گويد:
”ما در كشور كوچك سوييس شاهد هستيم كه مردم به چهار زبان ايتاليايی، انگليسى، فرانسه و آلمانی حرف می‌زنند اما سوييس متحد می‌ماند. قانونى در فيزيك هست كه هر عملی، عكس‌العملی دارد. وقتى در كشوری به فرهنگ‌هاى مختلف احترام گذاشته می‌شود، مردم راضى‌اند و در كنار هم زندگى می‌كنند اما وقتى يك قوه برتر و اقتدار دولتى هويت آنها را انكار می‌كند، مقاومت صورت مى‌گيرد. كشور كانادا را مثال بزنم. آيا جوانانى كه در كبك كانادا زندگى می‌كنند و فرانسه زبان هستند، نمی‌توانند در بريتيش كلمبياى كانادا تحصيل و كار بكنند؟ اينها مانع همديگر نيست. در كشور ما در آن واحد زبان عربی و انگليسى تدريس می‌شود اما چرا زبان كردى يا زبان‌هاى ديگر بايد ناديده گرفته شوند. اين حق مسلم انسانهاست كه فرهنگ خود را حفظ كنند. بارزترين مولفه‌هاى فرهنگ هر قوم و ملت زبان آن است.“
به مناسبت روز جهانی زبان مادرى تعدادى از دانشجويان كرد مقابل دانشكده ادبيات دانشگاه تهران گرد هم آمدند. سيروان سعيدى از جمله كسانی كه در اين مراسم حضور داشت تعداد شركت كنندگان را حدود ۲۰۰ نفر ذكر می‌كند. سيروان سعيدى در باره اهميت زبان مادرى می‌گويد:
”زبان از اساسى‌ترين مولفه‌هاى هستى و نيستى ملت‌هاست. زبان حامل انديشه و فرهنگ هر ملتى است. بر اساس ميثاقين حقوق بشر هر ملتى محق است از زبان خود بهره مند شود. به نظر می‌رسد مانع تراشى براى پيشرفت هر زبان بايكوت كردن انديشه باشد.“
سيروان سعيدى در باره آسيب شناسى جلوگيرى از تكلم به زبان مادرى می‌افزايد:
”كسى كه با زبان مادرى تا هفت هشت سالگى حرف زده و بعد در مدرسه به او می‌گويند به زبان ديگرى حرف بزن، اين يك نوع مادر كشى است. دردآور است. بايد مدام به شكل ديگرى فكر كنى، مرتب در ذهن خودت ترجمه كنى و اين موجب از بين رفتن خيلى خلاقيت‌ها و استعداد‌ها می‌شود.“
در پايان بايد گفت طبق يافته‌های جديد پژوهشگران در باره تاثير آموزش كودكان به زبان مادری، يونسكو سيستم آموزشى چند زبانه را رمز پايداری زبان‌های مادرى می‌داند و آن را به كليه كشورهاى جهان توصيه می‌كند.