زندان و سانسور، سهم بلاگرهای عرب‌زبان از «بهار عرب»
۱۳۹۰ آذر ۲۸, دوشنبه
«در خیابان مردم از من می‌پرسند مصر به کجا می‌رود؟ آیا مسخره شدیم؟ آن‌ها با تاسف می‌گویند انقلاب دزدیده شد، انقلاب مرد، انقلاب گم شد. ما فریب خوردیم. تاریخ خود را تکرار می‌کند.» این جملات ابتدایی یادداشتی‌ست که وائل غنیم، یک ماه پیش برای نیویورک تایمز نوشت. وائل غنیم مصری یکی از مدیران دفتر خاورمیانه کمپانی گوگل بود که پس از قتل خالد سعید با ساخت صفحه‌ای به نام او در فیس‌بوک خیلی زود به یکی از رهبران جنبش اخیر مردم مصر بدل شد. جنبشی که اگرچه در میدان التحریر قاهره خود نشان داد اما به اعتقاد بسیاری ریشه در فیس‌بوک و دیگر شبکه‌های اجتماعی داشت.
خالد سعید، جوان ۲۸ ساله علاقه‌مند به اینترنت بود که ششم ژوئن ۲۰۱۰ از کافه‌نتی در اسکندریه مصر با خشونت شدید ماموران به بیرون کشیده شد و بازداشت شد. همان شب از شدت جراحات جان سپرد. خانواده‌اش گفته‌اند او ویدیویی از فساد پلیس داشت که در پی انتشار آن در اینترنت بود. چندی بعد با شعله‌ور شدن آتش انقلاب در منطقه که با خودسوزی یک جوان تونسی در ۱۷ دسامبر ۲۰۱۰ آغاز شد، وائل غنیم از بیرون از مرزهای جغرافیایی مصر با گشایش صفحه «ما همه خالد سعید هستیم» در فیس‌بوک سعی کرد به مدیریت اعتراضات مردمی مصر بپردازد. اعتراضاتی که پس از انقلاب در تونس موجبات دومین انقلاب منطقه را مهیا کرد.
اگرچه در نقش شبکه‌های اجتماعی در انقلاب‌های اخیر جهان عرب چیزی که به «بهار عرب» معروف شد نباید اغراق کرد، چشم‌پوشی از آن شبکه‌ها نیز ساده نیست. حال سوال اینجاست که آیا بهار عرب خیلی زود به زمستانی سرد یا حداقل به خزانی زرد برای فعالان حوزه اینترنت بدل نشد؟ وائل غنیم پاسخ می‌دهد خیر و مردم را، همان‌هایی که از او با تاسف می‌پرسند «مصر به کجا می‌رود؟» بنا بر یادداشتش در نیویورک تایمز به صبر دعوت می‌کند: «انقلاب یک پروسه است.» او می‌نویسد: «مثبت‌اندیش باشید، ما در حال نگارش تاریخ هستیم!»
با این‌همه وائل غنیم، خود نیز معترف به کج‌روی‌هایی‌ست که با وجود برگزاری نخستین انتخابات «آزاد» پس از فروریزی رژیم مبارک، همچنان معترضانی در قلب التحریر دارد. کج‌روی‌هایی نظیر عدم بروز تمایل از سوی شورای عالی نظامی کشور به بازپس‌دهی قدرت به نمایندگان ملت، یا نقش پر رنگ دادگاه‌های نظامی در محاکمه شهروندان آن‌هم درست در حالی که سران رژیم سابق در دادگاه‌های شهروندی محاکمه می‌شوند. با این‌همه غنیم از مردم می‌خواهد صبر کنند: «یک ذهنیت رشدیافته در جو سرکوب نمی‌تواند یک شبه تغییر کند.»
غنیم که با تابلوی خالد سعید به میان آمده بود، مردم را به صبر دعوت می‌کند در حالی که کمی آن‌سوتر یک بلاگر جوان انقلابی که سابقه زندان در زمان مبارک را نیز دارد، از اعضای کمپین نه به دادگاه‌های نظامی‌ست و هم‌اینک از ماه اکتبر در زندان به سر می‌برد. او نام فرزندش را خالد گذاشت اما در زمان تولدش نتوانست حاضر شود و از پشت میله‌های زندان نوشت: «ما قرار داشتیم اسم پسرمان را به یاد خالد سعید، خالد بگذاریم و حالا وضعیت به گونه‌ای است که به جای زندانی شدن قاتل خالد سعید، ما در زندان هستیم.»
مصر، بلاگرهای انقلابی دیروز، زندانیان امروز
علا عبدالفتاح، بلاگر ۳۰ ساله مصری ماه اکتبر در پی درگیری‌های مذهبی شدید و خونین مصر «بازداشت موقت» شد. تاکنون چندین بار حکم بازداشت او تمدید شده است.
علا عبدالفتاح متهم به تحریک به خشونت و توهین به ارتش بود که با پافشاری بر حق خود و سکوت در مقابل دادگاه نظامی عاقبت موفق به تغییر دادگاه خود شد. او در دادگاه غیر نظامی متهم به تشکیل گروه غیرقانونی، تخریب و مقاومت در برابر بازداشت در جریان درگیری‌های نهم اکتبر شد.
علا اما اعتقاد دارد جز برای پایبندی به خواسته‌های انقلاب قدمی برنداشته است و ارتش را از بانیان اصلی اتفاقات خون‌بار نهم اکتبر می‌داند، گفته‌ای که شاهدان عینی و سازمان‌های بین‌المللی نیز بر آن صحه می‌گذارند.
علا وبلاگ‌نویسی که وبلاگش در سال ۲۰۰۵ توانسته جایزه ویژه گزارشگران بدون مرز در مسابقه وبلاگ‌نویسی دویچه وله را نیز به دست آورد، معتقد است انقلاب مصر های‌جک شده است.
اما علا تنها بلاگر زندانی این روزهای مصر نیست. مایکل نبیل سند، جوانی است ۲۵ ساله، از شهری کوچک در جنوب مصر. اولین بار در پاییز سال ۲۰۱۰، زمانی که هنوز هیچ کس فکرش را هم نمی‌کند که مبارک سرنگون شود، به طور موقت بازداشت شد. علت اولین بازداشت، سرپیچی از خدمت سربازی بود. او بار دیگر و این بار پس از پیروزی انقلاب در ۲۸ مارس ۲۰۱۱ دستگیر و کمی پس از دستگیری محاکمه شد. او در دادگاه به اتهام «توهین به ارتش» ، «انتشار اطلاعات غلط» و «به خطر انداختن امنیت عمومی» به سه سال زندان محکوم شد؛ و این همه به دلیل نوشته‌های او در وبلاگ‌اش بود. این حکم البته در دسامبر امسال پس از آن‌که مایکل دست به اعتصاب غذا زد به دو سال کاهش یافت.
او در وبلاگش کوشیده بود تا از چهره ارتش در مصر پرده بردارد و مردم را از خطر ربوده شدن انقلاب بر حذر دارد: «انقلاب تا این مرحله تنها موفق شده که مصر را از دست دیکتاتور برهاند نه از دست دیکتاتوری.»
اسما محفوظ یکی دیگر از وبلاگ‌نویسان و اکتیویست‌های آنلاین مصری است که به خاطر یک استتوس فیس‌بوکی که گفته می‌شود مصداق «توهین به رهبران نظامی مصر و صدور فراخوان برای اقدام غیرمسلحانه» بوده، ممکن است به سه سال حبس محکوم شود. این احکام هشداری قلمداد می‌شوند به دیگر بلاگرها و اکتیویست‌های آنلاین در مصر، کسانی که به گفته وائل غنیم باید «صبر کنند» تا «پروسه انقلاب» طی شود. اما آن‌ها جسورانه فریاد می‌زنند «انقلاب های‌جک شده است» و به نظر می‌رسد حاضر به «صبوری» نیستند.
تونس و امید‌های پیش‌رو به‌رغم آغاز انتقادبرانگیز
در مصر بلاگرهای شناخته شده در پی اعتراض‌شان به روند اداره امور کشور که در دستان شوای عالی نظامی‌ست بازداشت می‌شوند یا در معرض تهدید قرار دارند. در تونس دولت موقت پس از انقلاب به محدود کردن آزادی اینترنت از طریق فیلتر کردن سایت‌‌ها ادامه داد.
نه تنها در تونس پس از انقلاب گزارش‌هایی از هک شدن برنامه‌ریزی شده ایمیل فعالان اینترنت وجود دارد که لوایح مختلفی برای فیلترینگ سایت‌هایی مختلف با شعار مبارزه با پورنوگرافی نیز در دستور کار قرار گرفت. اگرچه معز شقشوق، رئیس آژانس اینترنت تونس که مدت کوتاهی پس از «انقلاب یاسمن» به این سمت برگزیده شد نظر دیگری دارد. او همیشه عنوان کرده تا جایی که می‌تواند از بازگشت فیلترینگ به اینترنت کشور جلوگیری می‌کند اما سازمان تحت نظارتش در ماه می امسال خواسته دادگاه را برای فیلتر کردن شناسه چهار فعال اینترنتی که انتقاداتی را به ارتش وارد می‌کردند اجابت کرد.
سلیم عمامو، وبلاگ‌نویس ۲۳ ساله‌ی تونسی که در دولت موقت تونس، به سمت وزیر ورزش و جوانان منصوب شده بود، در اعتراض به فیلترینگ استعفا داد. سلیم عمامو به صورت شفاف دلیل استعفای خود را اعتراض به سانسورهای تازه‌ای که از سوی دولت موقت تونس در اینترنت اعمال می‌شود، اعلام کرد.
سلیم عمامو یکی از گردانندگان وب‌سایت مشهور ReadWriteWeb است که از معروف‌ترین وبلاگ‌های تکنولوژی به زبان انگلیسی است. او در سال‌های اخیر از شناخته‌شده‌ترین منتقدان دولت تونس به ریاست زین‌العابدین بن‌علی و سانسوری که بر اینترنت اعمال می‌کرد بود. دولت سابق تونس او را به دلیل مخالفت با سانسور و تلاش برای گسترش آزادی‌بیان در اینترنت، بازداشت کرده بود.
پذیرش وزرات از سوی سلیم پیش از آن با انتقادات دیگر فعال وب تونسی همراه بود. سامی بن سامی بن‌غریبه، وبلاگ‌نویس مشهور تونسی در توئیتی از سلیم عمامو خواسته بود تا «همکاری با کسانی را که در کشتار مردم تونس نقش داشته‌اند را نپذیرد و یک شهروند پاک باقی بماند.» سلیم عمامو پیش از استعفا در ماه می در گفت‌وگو با رسانه‌های تونس اعلام کرد به شدت با اقدام دولت در مسدودکردن شناسه‌ی فیس‌بوک چهار کاربر تونسی مخالف است.
تونس در زمان حاکمیت بن‌علی یکی از کشورهایی بود که سخت‌گیرانه‌ترین فیلترینگ اینترنت و سرکوب منتقدان آنلاین را تجربه می‌کرد. در گزارش‌های سازمان‌های مدافع حقوق وب‌نگاران و آزادی بیان از جمله سازمان گزارشگران بدون مرز، سازمان حمایت از حقوق روزنامه‌نگاران و بنیاد مرز الکترونیک، همواره از تونس تحت حاکمیت بن‌علی نیز در کنار کشورهایی چون چین و ایران که از بزرگ‌ترین دشمنان آزادی اینترنت هستند، نام برده می‌شد.
وبلاگ‌نویس‌ها و سایبر اکتیویست‌های تونس اقدام دولت موقت در مسدودکردن شناسه‌ی کاربری کاربران فیس‌بوک را «یگ گام به پس» و آغاز فصل تازه‌ای از اعمال سانسورها در اینترنت قلمداد کردند .
البته برای بسیاری نیز ریاست معز شقشوق بر آژانس اینترنت تونس یک مقدمه در جدا شدن از گذشته بود. بخصوص نطق او در ماه اکتبر امسال که در سومین کنفرانس سالانه بلاگرهای عرب به صورت عمومی بیان کرد که کمپانی‌های آی تی غربی نرم‌افزارهای نظارت خود را در زمان بن علی در تونس آزموده بودند، با استقبال عمومی رو به رو شد.
ریاح جرفالی یک استاد دانشگاه که در وبلاگ گروهی معروف نوات نیز می‌نویسد، در پستی نوشت: «برای من انقلاب از خیابان‌ها آغاز شد و هنگامی که ما توانستیم چنین نطقی را از رئیس آژانس اینترنت بشنویم خاتمه یافت.»
به نظر می‌رسد امیدواری‌ها خصوصا با انتخاب منصف مرزوقی، دگراندیش سابق و از فعالان حقوق بشر، به عنوان رئیس‌جمهور دوباره اوج گرفته است اگرچه هنوز برای پیش‌بینی زود است.
حضور دوباره اینترنت در لیبی، ادامه سرکوب بلاگرهای سوری
بیست و دوم آگوست امسال، دو ماه پیش از کشته شدن معمر قذافی در زادگاهش شهر سرت، که فروپاشی رسمی رژیم این سرهنگ نامحبوب را رقم زد، یک توییت در اینترنت سر و صدا به پا کرد: «به همه برادران و خواهرانم از طرابلس در اینترنت خوش‌آمد می‌گویم...اینترنت‌شان بعد از مدت‌ها دوباره وصل شد.» این بهترین خبری بود که از وضعیت اینترنت لیبی که آخرین کشور منطقه است که انقلاب در آن به پیروزی رسیده به جهان مخابره شد.
پس از لیبی اکنون نگاه دنیا به سوریه است. به گزارش سازمان ملل با شروع اعتراضات بیش از ۵۰۰۰ نفر در این کشور کشته شده‌اند. سازمان عفو‌بین‌الملل گزارش می‌دهد از این تعداد ۱۸۰ نفر تنها در زندان‌ها جان باخته‌اند. در فاصله بین فوریه و اکتبر ۲۰۱۱، ۱۶ بلاگر به‌خاطر نوشتن از خیزش‌مردمی سوریه دستگیر شده‌اند. از این تعداد، تنها چهار نفرشان تا به حال به دادگاه رفته‌اند. از سرنوشت دو نفر از آن‌ها نیز خبری در دست نیست.
بیشتر درباره سوریه: جوانان نسل اینترنت؛ قلب طپنده‌‌ی انقلاب سوریه
آخرین مورد دستگیری که به علت شناخته‌شده بودن بلاگر دستگیرشده به اعتراضات بین‌المللی دامن زد، دستگیری رزان غزاوی بود که از یازدهم دسامبر در زندان است. رزان غزاوی، بلاگر ۳۱ ساله سوری- آمریکایی ساکن سوریه، در مرز سوریه و اردن توسط پلیس دستگیر شد. او در حال ترک کشور به قصد شرکت در نشست مدافعان آزادی رسانه در دنیای عرب بود که در عمان برگزار می‌شد. رزان از ۲۰۰۹ وبلاگ می‌نویسد و عمومآ مطالب وبلاگش درباره نقض آزادی بیان آنلاین در کشورهای عربی و به‌ویژه سوریه است.
او پیش از دستگیری به دوستانش گفته بود: «اگر برای من اتفاقی افتاد یادتان باشد، رژیم سوریه از زندانیان نمی‌ترسد اما از آن‌هایی که زندانیان را از یاد نمی‌‌برند، در هراس است.» او اکنون با سه اتهام و خطر ۱۵ سال زندان روبه‌روست.
نام رزان اکنون در کنار نام علا عبدالفتاح، بلاگر مصری زندانی، در جهان وب تکرار می‌شود و یادآور وضعیت بغرنج آزادی بیان آنلاین در جهان عرب است، چه کشورهائی که در آن‌ها انقلاب رخ داده و چه کشورهائی که در آن هنوز معترضان در تکاپوی انقلاب هستند.
دستگیری رزان غزاوی باعث اوج‌گیری درخواست‌های آنلاین برای آزادی دیگر زندانیان خصوصاَ زندانیان قربانی نبود آزادی بیان در سوریه شده است. مرکز رسانه و آزادی بیان سوریه در بیانیه‌ای اعلام کرده است که این مرکز درخواست می‌کند تا مسئولان سوری اقدامات سیستماتیک علیه بلاگرها، روزنامه‌نگاران و شهروندان سوری را متوقف کنند:«مرکز رسانه و آزادی بیان سوریه می‌خواهد تا رزان غزاوی و دیگر زندانیان در سوریه سریعاَ آزاد شوند و تاکید می‌کند ضروری‌ست تا مقامات سوریه به تعهدات بین‌المللی خود از قبیل کنوانسیون‌ها و معاهدات بین‌المللی احترام بگذارد.»
بنا بر گزارش‌های مرکز رسانه و آزادی بیان سوریه، در چند ماه گذشته «جنگ علیه رسانه‌ها» در سوریه شدت گرفته است. چیزی که نشان از وضعیت قابل تامل روزنامه‌نگاران و بلاگرهای این کشور دارد. گزارشگران بدون مرز در روز سوم ماه مه، با حرکتی نمادین و نوشتن روی دیوار سفارت سوریه در فرانسه سعی کرد به روند سرکوب وب‌نگار‌ها و روزنامه‌نگاران در این کشور اعتراض کند. از آن زمان تا کنون اما اتفاق مثبتی در این کشور رخ نداده و دستگیری و شکنجه ادامه دارد. مرکز رسانه و آزادی بیان سوریه می‌گوید که دولت سوریه مسئول هر گونه آسیب روحی یا جسمی محتمل برای رزان غزاوی در زندان است.
مریم میرزا
تحریریه: یلدا کیانی